De rol van vertalers in onze samenleving 

Kort samengevat, spelen vertalers een niet te onderschatten en zelfs cruciale rol in onze samenleving. Ze helpen ons ontdekken én begrijpen wat er in andere landen gedacht, geschreven en gezegd wordt. Ze zorgen ervoor dat we niet op ons eigen, kleine eiland blijven zitten – maar dat we met open ogen om ons heen kunnen kijken. Ze zorgen ervoor dat kennis ongelimiteerd en binnen handbereik is. En dat geldt voor zowel culturele als voor maatschappelijke en politieke uitingen. Daarnaast vergroot ook de verdergaande globalisering de noodzaak om kennis te nemen van elkaars taal, cultuur en maatschappij. In dat proces vervullen vertalers een essentiële rol. We moeten hen erkennen en hen de middelen geven die ze nodig hebben. Lees meer over het belang van vertalers in het vertaalpleidooi.  

2022 was het jaar waarin we de belangrijkste behoeftes in kaart brachten 

Om te kunnen ondersteunen en versterken, moet je eerst weten hoe de huidige situatie eruitziet. Daarom ging de Taalunie op zoek naar antwoord op de vraag: ‘Wat gebeurt er vandaag allemaal op gebied van vertalen in de internationale neerlandistiek?’  
Met behulp van een uitgebreide bevraging en twee webinars voor vertaaldocenten, brachten we dit jaar de bestaande netwerken, vertaalexpertise, vakken en modules in kaart. Dit gaf eveneens de opportuniteit om de belangrijkste behoeftes rond tolken en vertalen van docenten zichtbaar te maken. 
Dit onderzoek resulteerde in kostbaar materiaal: hiermee konden er tenslotte concrete aanbevelingen gedaan worden op gebied van vertalersnetwerken, audiovisueel vertalen, vertaaldidactiek en vertaaltechnologie. En daar houdt het niet op: momenteel worden docenten in de neerlandistiek over de hele wereld uitgenodigd om voorstellen te formuleren waarmee invulling kan worden gegeven aan de benoemde aanbevelingen. 

Experts in de kijker 

Heel wat alumni uit de internationale neerlandistiek gaan aan de slag met vertalen op de meest uiteenlopende manieren. Sommigen vertalen boeken naar hun eigen taal, anderen ondertitelen films en ander audiovisueel materiaal – en nog anderen gaan vertalen voor bedrijven. Sommigen komen zelfs terecht in een sector waar zij tolken voor internationaal gezochte criminelen... In dit artikel zetten we drie experts – en hun werk – in de kijker. 

Marketa Štefková over het belang van een interdisciplinair vertaalnetwerk   

Marketa is werkzaam als hoofddocent vertaalkunde aan de Comenius Universiteit in Bratislava. Daarnaast werkt zij al twintig jaar als beëdigd vertaalster en tolk voor het Nederlands, voornamelijk voor het Openbaar Ministerie, de rechtbanken, de politie en Eurojust.  

De grootste voordelen van een interdisciplinair vertaalnetwerk  
Marketa merkt in de praktijk dat er weinig professioneel opgeleide tolken en vertalers Nederlands in de juridische sector buiten het taalgebied zijn. “Het is dan ook mijn droom dat hier meer opportuniteiten en opleidingen voor ontstaan. Internationaal vertalers en tolken die kleine of exotische talen kiezen, waaronder het Nederlands in het buitenland, ervaren een bepaalde isolatie. Er zijn weinig of geen mogelijkheden tot opleiding, laat staan professionalisering. Een actief netwerk zou dit kunnen veranderen. Het zou individuen bij elkaar kunnen brengen, hen ervaringen laten uitwisselen – en ons een basis kunnen geven voor het ontwikkelen van een leerlijn professioneel vertalen en tolken voor het Nederlands buiten het taalgebied.”  

Het belang hiervan voor de ‘gewone’ gebruiker van de Nederlandse taal  
Ook de gewone gebruiker van de Nederlandse taal heeft baat bij een interdisciplinair vertaalnetwerk, licht Marketa toe. “Denk maar aan expats die in het buitenland werken, bijvoorbeeld: zij willen misschien een bedrijf oprichten, trouwen met iemand of simpelweg inburgeren. Of, in andere gevallen: wanneer mensen aangeklaagd worden, willen zij zich in hun moedertaal kunnen verdedigen. Professioneel opgeleide (juridische) tolken en vertalers zijn dus ontzettend belangrijk voor iedereen die vanuit de Lage Landen naar het buitenland verhuist.” 

Huidig project: de ontwikkeling van een leerlijn professioneel vertalen en tolken voor het Nederlands buiten het taalgebied. 
Vandaag werkt Marketa concreet aan haar projectvoorstel voor de Taalunie. Hiermee wil ze een krachtig interdisciplinair netwerk oprichten én op basis daarvan een goede, en met data onderbouwde, leerlijn ontwikkelen.  

“Door het oprichten van zo’n netwerk, hoop ik meer studenten te motiveren om in de vertaal- en tolksector te gaan werken. Vandaag zien we tenslotte een drempel bij studenten Nederlandse taal en cultuur om te leren tolken over specifieke terminologische onderwerpen zoals recht, opsporing, internationale misdaad. Dit zou kunnen liggen aan het feit dat deze sector ontzettend diepgaande kennis van terminologie vergt, maar ook aan het feit dat de toekomstige vertaler de moderne vertaaltools moet kunnen gebruiken. Een stevig netwerk zou hier absoluut bij kunnen helpen – en zou er indirect voor kunnen zorgen dat er meer professionele vertalers en tolken ter beschikking staan voor Nederlandstaligen in het buitenland.” 

“Daarnaast wil ik, op basis van dat netwerk, een goede leerlijn ontwikkelen. Zo kunnen ook Neerlandici zonder specialisatie in het vertalen en tolken en mensen die geen neerlandistiek studeren, maar Nederlands als bijvak hebben, levenslang blijven leren via online systematisch goed opgebouwd materiaal dat vanuit zo’n netwerk zou kunnen ontstaan. Het netwerk en deze leerlijn zou een enorme motivatie kunnen zijn voor studenten om toch aan de richting juridisch of sociaal tolken te beginnen. Wanneer je een netwerk boordevol practici en docenten beschikbaar hebt, krijg je tenslotte goede voorbeelden én goed materiaal – en zal die drempel minder hoog worden.” 

Muriel Waterlot over de rol van vertaaltechnologie in de vertaaldidactiek  

Muriel is taalkundige en docente Nederlandse taalkunde aan de Johannes Paulus II Katholieke Universiteit van Lublin. Daarnaast geeft zij ook vertaallessen in het NVT-onderwijs, in het kader van taalverwerving. Ze deed, onder andere, onderzoek naar pedagogisch vertalen in het vreemdetalenonderwijs en naar hoe je vertalen kan inzetten als methode om een taal te leren.   

De invloed van vertaaltechnologie op de huidige vertaaldidactiek  
Wanneer je vandaag afstudeert als filoloog, is de kans reëel dat je terechtkomt op de vertaalmarkt. En om daar aan de slag te kunnen, is het belangrijk dat je de technologische competenties hebt om met de huidige vertaaltechnologie te kunnen werken. Maar dat is niet alles, vertelt Muriel.  

“Er zijn een aantal aspecten waaraan in het bijzonder aandacht moet worden besteed in het vertaalonderwijs wanneer er technologie aan te pas komt. Denk bijvoorbeeld aan post editing: het kritisch kijken naar de kwaliteit van de vertaalde tekst die met behulp van technologie vertaald werd. De vertaler in kwestie moet achteraf altijd goed nagaan of het communicatieve, functionele doel van de tekst overeenkomt met de eisen van de opdrachtgever, of de stijl van de tekst aangepast is aan het doelpubliek, en of de terminologie klopt wanneer we te maken hebben met een professionele vertaling. Of, met andere woorden: door de introductie en het gebruik van vertaaltechnologie, moeten specifieke aspecten van de linguïstische competenties (die door European Master’s in Translation ‘language and cultural competence’ worden genoemd) een bijzondere aandacht krijgen.
 

Netwerken als noodzaak om te ontdekken waar we aandacht aan moeten besteden  
Het is belangrijk dat ook internationale neerlandici op de hoogte zijn van de didactische evoluties (o.a. de leerinhoud en de -doelen) die de opkomst van de vertaaltechnologie met zich meebrengt, vertelt Muriel verder. “Want idealiter is een filoloog vandaag ook een terminoloog: iemand die weet dat een term meerdere betekenissen kan hebben, weet wat past in de ene context maar niet in de andere, termen weet op te zoeken en kan werken met parallelle corpora.
 
“We moeten onder meer gaan nadenken over nieuwe ‘lesinhoudelijke’ en didactische benaderingen omdat die vertaaltechnologie bestaat. Want hoe ga je bijvoorbeeld didactisch te werk als je weet dat studenten thuis met een machine vertalen? We hebben nood aan een ruim didactisch netwerk om dit soort ideeën en ervaringen uit te wisselen. Zo’n forum is belangrijk om op basis van elkaars ervaringen te kunnen leren.”
 
Huidig project: de organisatie van studiedagen om didactische ideeën rond vertalen uit te wisselen  
Vandaag werkt Muriel concreet mee aan de oprichting van dit didactisch en interdisciplinair vertaalnetwerk, beginnende bij de organisatie van een aantal concrete studiedagen. “Uit ervaring heb ik gezien dat professionele vertaaldidactici, mensen die vertalers opleiden, bepaalde lestechnieken hebben die wij bijvoorbeeld in taalverwerving ook kunnen toepassen. Ik denk dat het interessant zou zijn om bijvoorbeeld deze wisselwerking te stimuleren, zodat we van elkaar kunnen leren. Het is het doel om een platform te creëren waar we ideeën kunnen uitwisselen over de didactiek van het vertalen. En idealiter publiceren we die ideeën dan ook, zodat zowel de theoretische als de praktische aspecten over die vertaaldidactiek verspreid en gelezen kunnen worden.” 

 
Gea Schelhaas over het Expertisecentrum Literair Vertalen en de internationale neerlandistiek  

Gea is directeur van het Expertisecentrum Literair Vertalen: een initiatief om de kwaliteit van het literair vertalen in en uit het Nederlands een impuls te geven. Ze houdt zich voornamelijk bezig met beleid en financiën, maar werkt ook mee aan een aantal projecten. Zo maakt ze deel uit van het Europese PETRA-E Netwerk.  
  
Wat het ELV betekent voor de internationale neerlandistiek  
“We willen de kennis, vaardigheden en professionaliteit bij vertalers, opleiders en betrokken instanties versterken,” vertelt Gea. “Het ELV organiseert daarom cursussen en studiedagen voor vertalers, biedt mentoraten en andere individuele vormen van opleiding aan en deelt informatie over literair vertalen via een uitgebreide kennisbank. Voor het ELV is de internationale neerlandistiek erg belangrijk, want daar komen veel vertalers uit het Nederlands in andere talen uit voort. Ook zijn veel docenten zelf vertaler.”  

Literair vertalers mogen meer erkenning krijgen  
Als Gea zelf één ding zou willen bereiken, dan zou het meer erkenning voor literair vertalers zijn. “Je realiseert je als lezer vaak niet eens dat je een vertaling in handen hebt, omdat het boek zo goed is vertaald. Dat betekent echter niet dat het werk van vertalers ook onzichtbaar moet zijn. Het is een hoogwaardig vak waar veel kennis en vaardigheden voor nodig zijn en daar mag nog veel meer erkenning voor komen. Daar hoort natuurlijk ook een passende beloning bij.” 
  
Huidig project: inzetten op het verzamelen en beschikbaar maken van hulpmiddelen voor het onderwijs literair vertalen voor afdelingen neerlandistiek  
Vandaag werkt Gea concreet aan een betere samenwerking in netwerken rond literair vertalen en vertalen in het algemeen. “Wereldwijd is er zo veel kennis beschikbaar, het zou mooi zijn als die nog veel meer wordt gedeeld. Daarmee worden individuele docenten, die vaak veel ballen in de lucht te houden hebben, geholpen en het werkt bovendien erg stimulerend. Om die reden werken we samen met het Europese PETRA-E Netwerk, dat mede door ons en de Taalunie is opgericht. Verschillende afdelingen neerlandistiek die literair vertalers opleiden, zijn daarvan lid en verenigen zich in PETRA-NED. Met hen willen we nu eerst inzetten op het verzamelen en beschikbaar maken van hulpmiddelen voor het onderwijs literair vertalen voor afdelingen neerlandistiek.”