INTERVIEW - Op 21 juni lanceerde het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT) de online taalhulp-applicatie ‘Woordcombinaties’. Waarom en voor wie is deze tool een uitkomst? De Taalunie sprak erover met de drijvende kracht achter het werk, Lut Colman, en met drie vertegenwoordigers van een belangrijke doelgroep: docenten Nederlands als vreemde taal uit de internationale neerlandistiek.

De tool Woordcombinaties, bedoeld voor gevorderde taalleerders van het Nederlands (als vreemde of tweede taal) en tekstschrijvers, toont voor ruim zevenhonderd Nederlandse werkwoorden hoe ze in context worden gebruikt. Bij elk werkwoord staan vijfentwintig voorbeeldzinnen die het gebruik illustreren (tabblad 1) en je ziet in een overzicht met welke andere woorden het vaak/typisch gecombineerd wordt (tabblad 2). Bij het trefwoord aanmoedigen zie je bijvoorbeeld dat het vaak een coach, ouder of supporter is die aanmoedigt, dat die dat actief, enthousiast of luidkeels kan doen, dat het bijvoorbeeld burgers, initiatieven of jongeren zijn die aangemoedigd worden, en dat tot een vast voorzetsel bij aanmoedigen is (‘De burger wordt aangemoedigd tot kritische deelname’). Voor een deel van de werkwoorden zijn ook zinspatronen beschreven (tabblad 3), zodat je kunt ontdekken hoe je met dat werkwoord – én de woorden waarmee het gecombineerd wordt – goede Nederlandse zinnen bouwt. De tool is voor iedereen gratis beschikbaar via de webpagina https://woordcombinaties.ivdnt.org/.

Wij peilden alvast drie reacties bij een belangrijke doelgroep voor de site: docenten Nederlands als vreemde taal uit de internationale neerlandistiek. Dolores Ross (Universiteit van Triëst, Italië), Agata Szubert (Universiteit van Wroclaw, Polen) en Johan Vanparys (Universiteit van Namur, Wallonië) hebben de website van tevoren mogen bekijken en zijn unaniem enthousiast over het materiaal: ze noemen het ‘een schat aan informatie’ met een ‘unieke hoeveelheid authentieke voorbeeldzinnen’.

“Dat is inderdaad een grote waarde: de voorbeeldzinnen en combinatiemogelijkheden die worden getoond, komen uit een verzameling echte teksten”, vertelt Colman. “In woordenboeken en studieboeken vind je voor een woord meestal maar een paar combinatiemogelijkheden en voorbeeldzinnen, en die zinnen zijn bovendien vaak verzonnen, ‘nagebootst’ door de makers, of ze komen uit vrij oude teksten. Woordcombinaties is gebaseerd op een corpus van hedendaagse geschreven teksten, zoals krantenartikelen uit NRC en De Standaard.”

Langgekoesterde droom

Lut Colman heeft al haar hele professionele leven belangstelling voor zinspatronen en ‘collocaties’: combinaties van woorden in allerlei typen relaties. Dat er geen naslagwerk voor bestond, heeft ze altijd als een gemis ervaren. “Collocaties komen wel voor in diverse standaardnaslagwerken voor het Nederlands, maar in beperkte mate en meestal met een specifieke focus. In woordenboeken ligt de focus op woordbetekenissen, en je moet de gelaagde betekenisstructuren door om combinaties tegen te komen. Van Dales Idioomwoordenboek biedt een ruime verzameling woordcombinaties, maar dit zijn alleen vaste uitdrukkingen, spreekwoorden en gezegdes. Collocaties zijn nog zo veel meer: van ‘water drinken’ tot ‘mateloos ergeren’ tot ‘twijfelen aan/over’.”

Colman vervolgt: “Het Combinatiewoordenboek van Piet de Kleijn is een prachtig product, het biedt veel collocaties, maar het beperkt zich tot één type relatie: zelfstandige naamwoorden in combinatie met werkwoorden. Dan vind je bijvoorbeeld wel dat je je excuses kunt aanbieden, maar niet dat je aanbieden bovendien nader kunt specificeren met bijvoorbeeld publiekelijk, nederig of openlijk (‘Het bedrijf biedt openlijk zijn excuses aan’). Tot slot bestaan er al wel zinspatroonbeschrijvingen waarmee je, in navolging van het Duits en Engels, een uitgebreid patroonwoordenboek kunt maken, maar de patronen worden in die bestaande werken niet gekoppeld aan collocaties. Met Woordcombinaties hebben we een tool gemaakt waarin je alles bij elkaar vindt: idioom, collocaties en zinspatronen. Met taalgebruik uit de praktijk als belangrijke basis.”

Een eenvoudige klus was het niet. “De computer kan veel, maar er komt minstens zoveel handwerk bij kijken”, vertelt Colman. “Patronen automatisch uit een corpus halen is voor het Nederlands bijvoorbeeld veel lastiger dan voor het Engels, omdat de woordvolgorde vrijer is. Betekenis- en patroonbeschrijvingen toevoegen moet ook met de hand.” De drie elementen zijn nu mooi samengebracht in één tool, maar hiermee is het werk zeker nog niet klaar: “We hebben ons met de tijd en middelen die we hadden beperkt tot een selectie werkwoorden, waarvoor een vmbo-schooltaalwoordenlijst en een frequentiewoordenboek de basis waren. Die lijst kan nog langer worden en op termijn willen we ook combinatiemogelijkheden van zelfstandige naamwoorden beschrijven. Ook uitbreiding van het corpus naar andere tekstgenres is mogelijk, bijvoorbeeld informelere tekstsoorten of zelfs gesproken taal.”

Finesses van de taal leren

“Er is nog een weg te gaan, maar deze eerste versie is al een enorme stap vooruit”, zegt docent Johan Vanparys. Ook Dolores Ross is positief: “De tool is zeer welkom, want woordcombinaties zijn de finesses van een taal.” “Ze zijn niet te voorspellen”, vult Johan Vanparys aan. “Mijn favoriete voorbeeld: in het Nederlands zeg je ‘verliefd worden op iemand’, in het Engels ‘to fall in love with (= met) someone’ en in het Frans ‘tomber amoureux de (= van) quelqu'un’.” Kortom, je hebt bij het leren van een nieuwe taal vaak geen houvast als het gaat om combinaties; die moet je door veel studie en ervaring apart leren. “Dat daarvoor nu ter ondersteuning dit online naslagwerk is, is ideaal”, meent Ross.

Ross vindt vooral de voorbeeldzinnen handig. “Ik geef in Triëst les aan studenten die praktisch met de taal bezig zijn: ze worden opgeleid tot tolk/vertaler. Het collocatieoverzicht en de patronen zijn voor hen denk ik wat ingewikkeld, maar met de uitgebreide reeks voorbeeldzinnen kunnen ze goed uit de voeten. Met die zinnen krijgen ze snel een indruk van het gebruik, en kunnen ze de betekenissen aftasten. Heel nuttig bij zelfstudie.” Ross legt uit dat zelfstudie cruciaal is voor haar studenten: “Ten opzichte van opleidingen in Nederland en België is het reguliere lesaanbod bij ons beperkt. We delen de lessen zo efficiënt mogelijk in om alles eruit te halen wat erin zit en zijn blij met de steun van de Taalunie voor extra aanbod naast het reguliere programma. Daarnaast stimuleren we de studenten zoveel mogelijk om zelf actief aan de slag te gaan met de taal. Een goede balans tussen ‘serieus bezig zijn’ en ‘leuk vinden’ is dan belangrijk, en de aantrekkelijke en gebruiksvriendelijke opzet en vormgeving van Woordcombinaties beantwoordt daaraan.”

Vanparys: “Mijn studenten in Wallonië hebben geen taalwetenschappelijke kennis, maar leren Nederlands tijdens bijvoorbeeld hun rechten- of bètastudie. Ons uitgangspunt voor het lesaanbod voor die studenten is selecteren, filteren: vereenvoudigen, een beperkte hoeveelheid informatie bieden, alleen de gebruikelijkste vormen. Misschien kan in Woordcombinaties met dat doel voor ogen nog een soort ‘hitparade’ worden opgenomen.” Zelfstudie met de tool als naslagwerk zal hij zelf actief stimuleren: “Als ik teksten van studenten nakijk, verbeter ik nooit de fouten. Ik geef ze linkjes naar bronnen zodat ze dit zelf kunnen doen. Dat vergroot het leereffect. Ik verwijs bijvoorbeeld naar Woordenlijst.org of Taaladvies.net, en vanaf nu kan dat ook naar Woordcombinaties.”

Speeldoos met gekleurde blokken

Agata Szubert uit haar enthousiasme over Woordcombinaties met een metafoor: “Het is een speeldoos met gekleurde blokken, je kunt er eindeloos mee ontdekken en spelen. Je kunt er al lezend en onderzoekend leren. Bij andere applicaties mis je vaak het plezier van zelf ontdekken en spelen. Dat is jammer, want als de context van leren leuk is, is dat veel effectiever.”

Szubert vindt dat het materiaal overzichtelijk is aangeboden, en de gekleurde blokjes zijn er ook écht: “Grammaticale termen en zinsdelen in de patronen hebben hun eigen rode, blauwe, groene of gele/oranje kleur, en vaste uitdrukkingen zijn paars. Het is een mooie bijvangst dat de kennis daarvan op die manier wordt opgefrist: er staat ook goede uitleg bij. Een ander voordeel is dat als een werkwoord meerdere betekenissen heeft, die als aparte trefwoorden zijn opgenomen. Studenten kunnen weloverwogen keuzes maken door per trefwoord de gebruiksmogelijkheden door te nemen. Nu gaan ze vaak googelen en pikken ze op goed geluk de eerste betekenis die ze tegenkomen eruit.”

Voor wie is Woordcombinaties nog meer interessant?

Dolores Ross: “Er zijn wereldwijd veel kleine faculteiten en opleidingen waar docenten Nederlands het met een beperkt aantal lesuren moeten doen. Hun studenten zullen erg geholpen zijn met extra hulpmiddelen om tijdens zelfstudie hun taalvaardigheid te verbeteren. Kortom: het lijkt me goed als Woordcombinaties breed bekend wordt gemaakt bij deze doelgroep.”

Johan Vanparys: “Ik zie kansen voor samenwerking met makers van studieboeken en oefenmateriaal. Zelf heb ik daar ervaring mee, en waaraan het dan meestal ontbreekt, is een goed onderbouwde selectie van materiaal. Je selecteert vaak op gevoel en uit ervaring voorbeeldzinnen en combinaties, maar het is natuurlijk beter om dat te doen aan de hand van een corpus, zoals Woordcombinaties dat heeft.”

Lut Colman reageert: “Wij staan open voor samenwerking en uitwisseling. Het lijkt me bijvoorbeeld mooi om een oefening of lesbrief die een docent op basis van Woordcombinaties maakt te delen op onze site. Over samenwerking praten we op het moment met de KU Leuven over hun tool ‘de NT2 Schrijfassistent’, die combinaties met zelfstandige naamwoorden bevat. Ook kunnen we in gesprek met de makers van de database voor idiomen bij de Radboud Universiteit.”

Zelf denkt Colman overigens dat Woordcombinaties niet alleen nuttig is voor taalleerders, maar ook in het algemeen voor journalisten, auteurs, tekstschrijvers … eigenlijk voor iedereen die schrijft. “Het kan handig zijn voor iedereen die even niet op een woord kan komen, of voor wie twijfelt over het juiste voorzetsel. Als zij de lijst met combinaties bekijken, kunnen ze een ‘aha-beleving’ krijgen van: ‘O ja, dat woord kan of moet ik hier gebruiken!’”

Agata Szubert gaat nog een stap verder: “Iedereen die kan lezen kan op de site terecht. Natuurlijk zal een kind er minder intensief mee kunnen werken dan een volwassene, maar iedereen kan er op zijn eigen manier rondkijken, ontdekken en spelen. Ik zou er een slogan op kunnen plakken zoals bij speldozen: van 10 tot 90 jaar!”

De vrolijkheid die Szubert toont, wordt ook uitgestraald door een opvallend detail op de website: het vrolijk gekleurde leeuwtje in het logo. Colman vertelt: “Dat is ook het gevoel dat ik er zelf bij heb. Het logo ontstond intern bij het INT vrij spontaan. De gedachte achter het leeuwtje was dat het symbool staat voor Nederland én Vlaanderen, maar het is vooral de vrolijkheid die eruit springt. Die illustreert dat we iets moois en leuks hebben gemaakt, en dat we er met plezier aan hebben gewerkt.”

Colman: “Ik sluit graag af met een paar woorden van dank. Ik wil al mijn collega’s bedanken die aan het project hebben meegewerkt en de Taalunie voor de financiële bijdrage en de promotie. En ook de docenten die het project geëvalueerd hebben. Dank voor jullie enthousiasme.”